آشنایی با هنر قلمکاری و پارچه‌های قلم کار
به هنر چاپ و نقشه زنی بر روی پارچه، قلمکاری گفته می‌شود. این واژه از دو کلمه قلم و کار گرفته شده که به معنی انجام یک کار هنری با قلم است. هنر انجام پارچه‌های قلم کار از دوران شاه عباس در کشور ایران رواج داشت که حدودا از قرن 11 قمری بوده است. از آنجایی که این هنر مورد استقبال بسیاری از درباریان قرار گرفت به همین دلیل در آن زمان به اوج خود رسید. در آن زمان انواع قلمکاری‌ها انجام می‌شد اما محبوب‌ترین نوع آن قلم کاری زر و یا اکلیل بود.
در حال حاضر برخلاف زمان گذشته که از رنگ‌های طبیعی در این هنر استفاده می‌شد، رنگ‌های شیمیایی آمده است که امروزه این کار را می‌توان به راحتی با کمک آن انجام داد. حال در این بین شرکت هنر دانش بنیان واقع در اصفهان به تولید رنگ‌هایی پرداخته است که بدون آسیب به محیط زیست بوده و می‌توان به راحتی از آن در زمینه قلم کاری استفاده کرد.
در این صورت می‌توان به تولید و ارائه انواع قلم کاری‌ها به مانند گذشته و به صورت کاملا دستی پرداخت و به جای چاپ می‌توان به نقاشی بر روی پارچه پرداخت و بدین صورت این هنر زیبا را مجددا احیا کرد و به مانند زمان قدیم مجددا به آن اصالت و زیبایی اولیه را بخشید. در عصر حاضر بیشتر محصولاتی که به صورت قلمکاری تهیه می‌شوند از کارگاه‌های موجود در استان اصفهان و شهر خورزوق واقع در این استان تهیه می‌شود. هنوز هم بعد از گذشت چندین سال استان اصفهان و به ویژه شهر خورزوق حدود 70 درصد تولیدات قلمکار در سراسر ایران را بر عهده دارد. بیشتر کاربردهای پارچه‌های قلم کار شده را می‌توان بر روی انواع رومیزی، سجاده، سفره، روتختی، بقچه، روسری، شال، شال گردن، کیف و غیره مشاهده کرد.
تاریخچه بافت پارچه‌های قلم کاری شده در ایران
در خصوص سابقه این هنر زیبا نمی‌توان تاریخ مشخصی را عنوان کرد اما طبق نوشته مورخان و آثار گذشته از این هنر می‌توان آثار و نشانه‌هایی را از دوران غزنویان یعنی حدود قرن 4 و 5 تخمین زد، اما مطابق با آنچه در تاریخ آمده است این هنر زیبا، سنتی و دستبافت ایرانی از قرن 11 قمری به نقطه اوج خود رسید و در دوران صفوی هنر قلمکاری گسترش پیدا کرد.
بنابراین می‌توان نقطه اوج این هنر را از دوران صفوی تا اواسط دوره قاجار عنوان کرد. هنر قلم کاری از جمله مهم‌ترین شاخه‌های هنر دستی در استان اصفهان بوده و هنور هم در این شهر تاریخی نمونه‌هایی از پارچه‌های قلم کاری شده را به صوت تغییر یافته نسبت به گذشته می‌توان مشاهده کرد. استان اصفهان در زمان صفوی پایتخت کشور ایران بود و در آن زمان بیشتر لباس‌های بانوان و آقایان از پارچه‌های قلم کار تهیه و تولید می‌شد.
در قرن دهم هجری بود که بازار معروف قیصریه در شهر اصفهان به عنوان مرکزی برای تجمع استادان قلمکار در آمد و در آن زمان کارگاه‌های بسیاری در این بازار قرار داشت که از ابتدا تا انتهای بازار به این هنر زیبا فعالیت داشتند. انجام قلم کاری نه تنها بر روی پارچه بلکه بر روی انواع سطوح چوب، کاشی، قالی، گچ و غیره نیز انجام می‌شد. هنر قلمکاری اصیل و حال حاضر تفاوت بسیاری با یکدیگر دارند. این هنر در زمان قدیم به صورت کاملا دستی اجرا می‌شد و به همین دلیل دارای ظرافت بیشتر و دقت بالاتری انجام می‌شد و به همین دلیل دارای قیمت بالاتری نیز هستند.
پارچه‌های معمول در قلمکاری کدام هستند؟
در قلمکاری پارچه‌هایی که به صورت معمول در این حوزه مصرف می‌شوند عبارتند از پنبه، ابریشم کتان، کرباس، متقال و ململ. پارچه‌هایی که بر روی آن هنر قلم کاری انجام می‌شود باید از نوع نخی باشد زیرا در این صورت پارچه قابلیت پذیرش رنگ را داشته و رنگ آمیزی بر روی پارچه‌های نخی بسیار بهتر و بدون دردسرتر از رنگ آمیزی بر روی پشم انجام می‌شود.
هنری رنه تاریخ نگار آلمانی در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری این گونه نوشته است که هر ساله از شهرهای اصفهان، یزد و کاشان پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی به صورت منقوش تولید می‌شود که به کشورهای باختر و شرق صادر می‌شود.
بیشتر طرح‌ها و نقوشی که بر روی این نوع پارچه‌ها درج می‌شود عبارتند از: مناظر تاریخی، مینیاتور، انواع جانوران اهلی و وحشی، گل بوته، کتیبه، تصاویر عشاق ایرانی و غیره. البته برخی از این کتیبه‌ها مزین شده به برخی از اشعار همچون محتشم کاشانی است. نقوش دیگری که بر روی این نوع پارچه‌ها درج می‌شود پرداختن به موضوعات تاریخی و وقایع تاریخی بزرگ همچون عاشورا و غیره است.
مراحل انجام پارچه قلمکار به چه صورت است؟
در این بخش می‌خواهیم مراحل انجام پارچه قلم کار شده را برای شما شرح دهیم تا آشنایی بیشتری با این هنر پیدا کنید:
قلمکاران در ابتدا به تهیه رنگ‌های مورد نیاز که در حالت معمول شامل رنگ‌هایی همچون سیاه، آبی، قرمز، سبز، زرد و برخی اوقات قهوه‌ای است، می‌پردازند. در ابتدا پارچه‌ای که باید بر روی آن نقش مورد نظر چاپ شود در مدت زمان 5 روز در رودخانه و در جوار آب روان قرار می‌گیرد تا آهار و مواد زائد آن از بین رود. پس از انجام این مرحله قلمکاران باید قبل از چاپ نقش در نظر داشته، به انجام رنگرزی زمینه پارچه بپردازند که معمولا با پوست انار انجام می‌شود.
مجددا پس از شستشو نوبت به نقش زنی بر روی پارچه می‌رسد و فرد صنعتگر قالب‌های چوبی که هر یک دارای یک رنگ مجزا است را بر روی پارچه قرار می‌دهد تا نقش در نظر داشته بر روی پارچه اجرا شود. پس از آنکه نقش زنی با رنگ‌های مشکی و قرمز انجام شد، پارچه مجددا به رودخانه برده می‌شود و به مدت زمان 2 الی 3 ساعت در آب روان شستشو می‌شود تا رنگ‌های اضافی موجود بر روی پارچه از بین رود.
حال پس از خشک شدن پارچه نوبت تثبیت رنگ است و شیوه این کار بدین صورت است که ابتدا دیگی را پر از آب کرده و پس از حرارت دادن به آب و جوشیدن آب حال حدود 12 کیلوگرم پوست انار به صورت ساییده شده به آب جوش اضافه می‌شود و سپس از مغز روناس نیز برای تثبیت رنگ استفاده می‌کنند و آن را می‌جوشانند تا رنگ به وجود آمده تثبیت شود. پس از خشک شدن پارچه در هوای آزاد حال زنگوله زنی یا ریشه تابی بر روی پارچه اعمال می‌شود و پس از آن محصول آماده می‌شود.
