گلیم بافی؛ اعتبار دنیای هنر امروزی
اولین تعریفی که با نام هنر در ذهن بیشتر ما جرقه میزند، کلمه زندگی است به جرات میتوان گفت، نمیشود هنری را دید و بیتفاوت از کنارش رد شد. خانهی در یک آسمانخراش، با وسایل مدرن، مبلهای ترک و الایدی ژاپنی تمام جلوه خود را مدیون گلیم رنگارنگی هستند که میان آنها پهن شده است. به طوریقین هنر گلیم بافی که ریشه در یک فرهنگ و تمدن دارد، یکی از آن هنرهایی است که هر چه در موردش بخوانید و بدانید باز هم جا دارد که بیشتر با آن آشنا شوید.
گلیم بافی چیست؟
گلیم بافی هنر با اصالت مردمان ترک، هنری است که با بیپروایی دست بافتهای از تار و پود نخهای پشمی توانسته تولیدات زیادی را روانه بازار کند. گلیم با نام انگلیسی Kilim، یک کلمهی ریشهدار ترکی است که در بخشهای از ترکیه، بالکان، قفقاز، آذربایجان افغانستان، پاکستان، چین و ایران تولید میشود. جالب است بدانید مردم آفریقای شمالی، آسیایی میانه نیز با این هنر آشنایی دارند. گلیم در کشورهای اسلامی بیشتر به عنوان زیرانداز و در کشورهای اروپایی و آمریکایی به عنوان یک وسیله لاکچری کاربرد دارد.
تاریخچه اولین گلیم جهان به چه زمانی بر میگردد؟
باستانشناسان اعتقاد دارند که کلمه گلیم از زبان مغولها سرچشمه گرفته است هرچند که تاریخ این هنر مربوط به دوران است که چوپانی رونق فراوانی داشت و زنان هنرمند با استفاده از پشم گوسفند و بز گلیم میبافتند.
مارک اورل استین، جهانگرد و کاوشگر که این هنر را اینگونه توصیف میکند؛ ” چهارده نخ از تار و شانزده نخ از بافت همراه با رنگهای آبی، سبز، زرد، قهوهای و قرمز همراه با نقوش هندسی بسیار کوچک” معتقد است که قدمت گلیم بافی مربوط به قرن چهارم یا پنجم قبل از میلاد است.
به گفته وی؛ ” گلیم به علت داشتن تار و پودهایی از جنس پشم در طول سالیان دراز از بین رفته است، به همین دلیل جای تعجب ندارد که نتوان تاریخ دقیق این هنر را بیان کرد. اما تقریبا بافت گلیمهای امروزی با آن دوران تفاوت چندانی ندارد.
علاوه بر این در بعضی کتب آمده است که ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد، استفاده از گلیم به عنوان پوششی روی تابوتها در مصر باستان کاربرد داشته است. موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ، جایی است که یکی از قدیمیترین نمونههای گلیم را دارد. این گلیم که به “پازیریک” معروف است، براساس بررسیهای صورت گرفته زمان بافت آن ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است.
نقشها و کاربردهای گلیم در زندگی امروز
همانطور که تا به حال در مقالات هنری خواندهاید، به خوبی میدانید که طرح و نقش در هنر زائیده خیال بافنده است، اما این خیال و رویا تاثیر گرفته از جغرافیا، ادبیات و فرهنگ منطقهی بافنده است.
در فرهنگ بافندههای ترک، خورشید نماد برکت و روزی است یا بته جقه زمانیکه پشت به هم بافته شوند، نشانهی قهر و آشتی است، یا در لرستان بیشتر گلیم خلوت بوده و گاهی از طرحهای الهام گرفته از طبیعت این استان مانند گل برفی، چهارتکه، گل خورجین استفاده میشود. از دیگر طرحهای این هنر با اصالت میتوان به طرحهای طرح محرمات یا افشاری، شاملو، شیرکی پیچ، خشتی، کفساده و راهراه اشاره کرد.
همچنین علاوه بر زیرانداز که بیشترین کاربرد گلیم است، از آن به عنوان توبره اسب، کیفهای دستی، جانماز، روانداز کرسی، رویهی مبلمان (به عنوان دکور) و گاهی تابلو در مکانهای سنتی استفاده میشود. جالب بدانید که برخی از بافندهها اعتقاد دارند که گلیم به دلیل داشتن نخهای طبیعی خاصیت درمانی هم دارد، که یکی از مهمترین آن جلوگیری از ترک خوردن پاشنهی پای افراد است.
همچنین در مراسمهای سنتی ایل و طایفههای مختلف از گلیم استفاده میشود، به عنوان مثال در طایفهی ترکمن عروس را روی گلیم نشانده و از چهار طرف آن گرفته و به سمت خانه شوهر میبرند. بعضی از عشایر نیز برای کوچهای خود گلیم بزرگی را بافته و آن را روی شتر میاندازند تا هر جا که نیاز به استراحت داشتند از آن به عنوان زیرانداز استفاده کنند.
انواع گلیم در مناطق مختلف جغرافیایی ایران
گلیم بافی در هر منطقه جغرافی دارای تفاوتهایی در جنس نخ و طرح آن است، بافت این هنر در ایران دارای تنوع بسیار گستردهای هست که براساس نوع نقش و الیاف به کار رفته در گلیم نامگذاری میشوند که از مهمترین آنها میتوان به گلیم ایلشاهسون (آذربایجان)، گلیم لری (لرستان)، گلیم هرسین (کرمانشاه)، گلیم شیرکی پیچ (کرمان)، گلیم بلوچ (خراسان، سيستان و بلوچستان)، گلیم خمسه (شیراز)، گلیم سنه (سنندج)، گلیم قشقایی (شیراز) ، گلیم افشار (خوزستان)، گلیم زرند(خوزستان)، گلیم ترکمنی و مسند عنبران(اردبیل) اشاره کرد.
شایان ذکر است که گلیم قشقایی که مربوط به یکی از ایلهای شیرازی است در در سال ۱۳۹۲ موفق به دریافت نشان اصالت یونسکو شده است.
تفاوت فرش با گلیم
در ادبیات و در مکالمات روزمره گاهی “گلیم” با “زیلو” یا “جاجیم” به یک معنا به کار برده میشود که این اشتباه است هر کدام از اینها با توجه به نوع بافت و نخ نامگذاری میشوند. همچنین گلیم با فرش تفاوت بسیاری دارد، نقشه و نقشهخوانی دو تفاوت عمده این هنر دستی است.
در فرش بافنده قبل از بافت باید نقشهخوانی را بلد باشد و هر فرش براساس نقشه خود بافته میشود اما در گلیم بافی نقشه هر شهر با شهر دیگر متفاوت است، بنابراین بافنده براساس طرحی که در ذهن خود دارد شروع به بافت میکند. همچنین برخلاف فرش که بافت بر مبنای گره زدن تار به پود است در گلیم با رد کردن تار از زیر و روی پود بافته میشود.
سخن پایان در خصوص هنر دستی گلیم
گلیم بافی هنری است جهانی که در تمام شهرهای ایران هم رواج دارد، شاید قبل از همه باید آن را هنر ایل و عشایر نامید و بعد از آن این هنر را متعلق به هر شهر دانست.
این هنر دارای اساتید صاحبنام از مردمان روستایی و ایلنشین ایران هستند که توانسته با روح بزرگ خود و خلق نقشهای بینظیر این هنر را زنده نگهدارند و آن را روانه کارگاههای بزرگ در شهر کنند تا جاییکه به آن به عنوان یک صنعت که میتواند برای زنان و مردان درآمدزا باشد نگاه کرد.
این هنر که باید از طرف مسئولین مورد حمایت قرار بگیرید در دنیای مدرن به خوبی توانسته جایگاه خود را حفظ کند، فقط به خاطر داشته باشید اگر از این هنر فاخر و گرانبها در منزل خود دارید حتما آن را با آب سرد و مواد شستشو غیرقلیایی بشویید.
همچنین هرگز بعد از شستشو گلیم را لوله نکنید و برای خشک شدن آن را روی یک سطح صاف پهن کنید.
