تعریف کلی سوزندوزی
سوزندوزی را اگر بخواهیم به آن شاعرانه نگاه کنیم باید بدون هیچ‌گونه شک و تردیدی بنویسم، هنر رقص نخ و سوزن بر روی پارچه است و بس.
سوزندوزی یکی از هنرهای گسترده صنایع دستی ایران است که نخ و سوزن در کنار یکدیگر به آرایش پارچه می‌پردازند و گاهی اوقات وسایل دیگر، مانند ملیله، سرمه، پولک و … به کمک نخ و سوزن می‌آیند. هنر سوزی بالغ بر ۱۲۰ زیرشاخه (مدل دوخت) دارد که به جرات می‌توان گفت که یکی از گسترده‌ترین هنرهای سنتی ایران زمین است،که در هر شهر ایران به یکی از زیرشاخه‌های آن بیشتر پرداخته شده و متاسفانه در دنیای مدرن امروز بسیار غریب مانده است.
قیطان‌دوزی، سکه و سکمه‌دوزی، شبکه دوزی، ابریشمدوزی، گلابتون، نقده‌دوزی، گلاب‌دوزی، نقش‌دوزی، پته‌دوزی، رودوزی، بلوچ‌دوزی، ده یک‌دوزی، سرمه و ملیله‌دوزی، خامه‌دوزی و … تنها تعداد محدودی از مدل‌های دوخت هنر سوزندوزی است.
اهمیت و کاربرد هنر سوزندوزی در مشاغل خانگی
سالیان سال است که هنر دست طرفداران خاص خودش را دارد و اگر این هنر در کشور به خوبی به آن پرداخته شود باز هم طرفداران خودش را خواهد داشت و همچنین می‌تواند بازار کار خودش را در دنیای مدرن داشته باشد. هرچند که نباید از دنیای هنر به خصوص صنایع دستی ناامید شد اما متاسفانه این هنر دچار کم‌لطفی قرار گرفته است و شاید غریب بودن آن با جامعه علت اصلی باشد. یکی از این هنرها سوزندوزی است که با توجه به گستردگی آن می‌تواند تحول عظیمی در نقش و طرح پارچه و محصولات آن به وجود آورد.
سوزندوزی را می‌توان به اقیانوسی زیبا تشبیه کرد که وقتی پا در آن می‌گذارید، پایانی برای آن نمی‌توان در نظر گرفت. اگر شهامت پا گذاشتن در این اقیانوس جذاب را دارید با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید تا از این‌همه جذابیت و زیبایی لذت ببرید. شاید هم شما یکی از کارآفرین برتر در آینده‌ای نزدیک در این هنر جذاب بشوید.
هنر سوزندوزی چقدر قدمت دارد؟
خب، در مورد هنر سوزندوزی شاید بتوان به جرات گفت، از آن زمان که چوپان‌ها توانستند با پشم گوسفند و بز پارچه تولید کنند، این هنر هم قدمت دارد. البته شاید این سوال پیش بیایید که پس سوزن چی؟
جالب است بدانید که در اکتشافات صورت گرفته سوزن قدمتی بیش از ۵۰ هزار سال دارد که با استفاده از استخوان پرندگان و ایجاد سوراخی کوچک در انتهای آن این ابزار به عنوان سوزن استفاده می‌شد، در حالی‌که هنر سوزندوزی قدمتی نزدیک به هشت هزار سال دارد که با آثار کشف شده از آن دوران، چوپان‌ها سوزن‌های شاخک‌دار درست می‌کردند و با آن به دوخت و دوز می‌پرداختند.
بیشتر آثار کشف شده از هنر فاخر سوزندوزی که پارچه‌های نیم‌سوخته با ردی از دوخت‌های تزئینی است در اطراف شهرهای بهشهر، تپه‌های سیلک و جنوب دریای خزر پیدا شد و براساس آن باستان‌شناسان قدمت این هنر را نزدیک به یک یا دو قرن تخمین زده‌اند.
هرچند که بسیاری از مورخان این نظریه را دارند که قدمت هنر سوزندوزی نزدیک به پنج قرن بوده و علت آن آثار کشف شده از دوران سلطنت سلوکیان و اشکانیان است. دوران صفویه، دوران اوج هنر سوزندوزی بود تا حدی که بازار را به طور کامل به تصرف خود درآورد و توانست از ورود دست‌دوزهای خارجی جلوگیری و مشاغل گوناگونی را ایجاد کند.
شهرت و آوازه مشاغل دوخت‌های متنوع سوزندوزی تا دوره زندیه و افشاریه ادامه داشت و هر صاحب شغلی توانسته بود در این بازار اسم و رسمی برای خود دست و پا کند. در دوران قاجاریه به دلیل تغییر در پوشش افراد، تحول چشمگیری در این هنر ایجاد شد. در این دوران مردم بیش از گذشته به این هنر جذب شده بودند و در تمامی محصولاتی که استفاده می‌کردند ردی از هنر سوزندوزی بود.
اما عصر پهلوی ریشه‌های هنر سوزندوزی را سست کرد، ورود محصولات متنوع خارجی و گرایش شدید مردم آن دوران به فرهنگ غربی باعث شد که این هنر در بین تعداد محدودی از افراد جامعه آن هم با نگاهی به عنوان سرگرمی باقی بماند.
متاسفانه در دوران حاضر هم حتی با ورود ماشین‌های خیاطی که تا حدودی مجهز به دوخت‌های هنر سوزندوزی هستند اما باز هم مورد توجه و استقبال قرار نگرفته و این نگرانی را بین اهالی این هنر ایجاد کرده که نکند زمان خداحافظی با این هنر با اصالت رسیده است!
تلفیق دوخت‌های سوزندوزی با انواع پارچه
شاید تا اینجا توانسته باشیم کمی دلواپسی خود را برای هنر فاخر اما غریب سوزندوزی به شما منتقل و این سوال را در ذهن‌تان ایجاد کرده باشیم که گستردگی و موارد استفاده آن چقدر و در چه زمینه‌هایی است؟
هنر سوزندوزی که اصل و نصب آن به زنان بلوچ می‌رسد و شاید بعضی‌ها آن را با نام “بلوچ‌دوزی” هم بشناسند همانطور که گفتیم نزدیک به ۱۲۰ نوع دوخت دارد و از آن برای تزئین هر نوع لباس از سر آستین گرفته تا شال و مانتو کاربرد دارد.
این دوخت جذاب و چشم‌نواز علاوه بر لباس، جانمازی، کوسن، رومیزی، پرده، آباژور، کیف و کفش، جلد کتاب، کاور کلیه وسایل و هر محصولی که با نخ و سوزن بتوان بر روی آن نقش گذاشت، استفاده می‌شود.
انواع نقش و نگارهای سوزندوزی بر روی پارچه
در هنر سوزندوزی هیچ محدودیتی برای ایجاد نقش روی پارچه نیست و با توجه به نوع دوخت می‌توان طرح دلخواه را با استفاده از کاغذ کالک و کاربن به پارچه منتقل کرد و با استفاده از نخ و سوزن مخصوص مدل دوخت آن را انجام داد.
اما با توجه به قدمت سوزندوزی بعضی از نقش‌ها در این هنر بیشتر استفاد می‌شوند که علت آن ربط به باور کسی دارد که نقش را می‌دوزد. به عنوان مثال نقش قوچ که معنای قدرت دارد در لبه شلوار مردها و زن‌ها دوخته می‌شود. همچنین نقش چشم‌نظر که برای دوری از اثرات منفی در زندگی است بر روی رومیزی یا دیوارکوب کاربرد دارد.
بازار کار هنر سوزندوزی در دنیای امروز
حالا به خوبی می‌دانید که وقتی صحبت از سوزندوزی می‌شود، صحبت از تنوع بسیار زیاد یک هنر است که اگر به آن پرداخته شود، می‌تواند بازار کار گسترده‌ای حتی در خانه فراهم آورد.
پیش‌ترها هنر سوزندوزی در هنرستان‌ها تدریس می‌شد متاسفانه به دلیل فراهم نبودن ادامه تحصیل در دانشگاه این رشته حذف شد، اما در حال حاضر آموزشگاه‌هایی هستند که به طور کامل آن را تدریس می‌کنند و هنرآموز با استفاده از پارچه، نخ‌های ابریشمی رنگین و ابزارهای مخصوص هر دوخت می‌تواند دنیای جدیدی را خلق کرده که هم درآمدزایی کند و هم این هنر فاخر را زنده سازد.
