حصیربافی چیست؛ بهترین حصیربافی ایران کجاست؟
در گذشته، پیش از آنکه ماشین آلات صنعتی و ابزارها پیچیده به کمک زندگی انسان بیایند، انسانها برای ادامه زندگی خود از ابزار و وسایلی استفاده میکردند که یا کاملا ساخته دسته خودشان بود، یا آن را با ابزارهای بسیار ساده -که خودشان ساخته بودند- درست میکردند. با گذشت زمان و ورود ابزار و وسایل برقی به زندگی انسان، این صنایع دستی، بیشتر به عنوان تزیین و دکور مورد استفاده قرار گرفتند.
صنایع دستی، بخش مهمی از فرهنگ یک کشور است و نحوه زندگی مردم در گذشته را برای ما روشن می کند. امروزه، صنایع دستی اهمیت زیادی برای ما دارد. تا جایی که دهم ژوئن، روز جهانی صنایع دستی نام گرفته است. ایران، از جمله کشورهایی است که بیشترین تعداد صنایع دستی را دارد. صنایع حصیربافی، یکی از این صنایع است. حصیربافی در ایران، امروزه بیشتر به عنوان تزئین خانه استفاده می شود.
هنر حصیربافی چیست؟
از بههم بافتن رشتهها الیاف گیاهی، حصیر ایجاد میشود. صنایع دستی حصیربافی، جزو قدیمیترین صنایعدستی در دنیا است. آثار محدود پیدا شده در آفریقا و بین النهرین، نشان میدهد در گذشته گیاهان باتلاقی را بهم میبافتند و زیرانداز حصیری درست میکردند. در حال حاضر ۱۶ کشور، این صنعت دستی را در کارنامه تاریخی خود دارند. ژاپن، کره و مکزیک، جزو کشورها معروف و مهم در صنعت حصیربافی هستند.
حصیربافی در ایران هم جایگاه ویژهای دارد. در واقع، یکی از صنایعی که پس از سالها هنوز هم طرفداران بسیاری دارد و در اشکال و اندازهها مختلف مورد استفاده قرار میگیرد، حصیربافی است. مواد اولیه حصیربافی، در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت است. انتخاب چوب مناسب برای ساخت حصیر، متناسب با آب و هوای اقلیمها مختلف انجام میشود. نحوه بافت حصیر هم بسته به اقلیم، متفاوت است. اما تمام حصیرها، از تار و پود ساخته شده است.
حصیربافی در کجای ایران انجام میشود؟
حصیربافی، یکی از گستردهترین صنایع دستی در ایران است. تقریبا در تمام شهرها ایران که پا بگذارید، انواع حصیربافی را مشاهده میکنید. اما استانهای سیستان و بلوچستان، کردستان، خوزستان، بوشهر، خراسان، هرمزگان، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و تهران، از جمله استانهای سرآمد در این صنعت هستند. اگر به شمال کشور سفر کرده باشید، حتما صنایع دستی حصیربافی گیلان و یا انواع مختلف حصیربافی مازندران را دیدهاید.
در مناطق شمالی کشور، حصیربافی بیشتر با دستگاه انجام و به عنوان زیرانداز استفاده میشود.
در اصفهان حصیربافی به دو شکل کلی انجام میشود. در مناطق بیابانی مانند بیابانک یا نایین، بیشتر از درخت نخل استفاده میشود ولی در شهرهای دیگر مانند نجف آباد، ترکههای نرم درختان یک یا دو ساله مورد استفاده قرار میگیرد. سبدهایی که در این منطقه ساخته میشود، “لوده” نام دارد.
در منطقه قصر شیرین، از شاخهها جوان درخت خرما استفاده میشود و به آن “فَسیل” میگویند.
شرایط اقلیمی خاص منطقه سیستان و بلوچستان، باعث شده صنعت حصیربافی در این استان بسیار مهم بشود. مواد اولیه حصیربافی در سیستان، بسیار ارزان است و همه جا یافت میشود. حصیربافی را سیستان، با نام اصیل بافی میشناسند. اصیل، نام یک ساقه نی است. یکی دیگر از چوبها مورد استفاده در این منطقه “تگرد” نام دارد.
حصیربافی چگونه انجام میشود؟
به طور کلی، حصیربافی با نی به دو شکل انجام میشود. حصیربافی دستی و حصیربافی با دستگاه. برای بافت دستی حصیر، از ابزارها ساده استفاده میشود. داس، قیچی، چاقو و ابزارهای ساده سوراخ کاری مانند درفش و سوزن، ابزارهای مورد استفاده در حصیربافی دستی هستند. اصل کار حصیربافی دستی، بههم پیچیدن چوبها نازک شده، به شکل مشبک و مارپیچی است.
از حصیربافی با دستگاه، بیشتر در ساخت زیرانداز استفاده میشود. دستگاه حصیربافی شباهتهایی به دستگاه قالیبافی دارد، و تفاوت عمده آن نحوه قرارگیری است. دار قالی به صورت ایستاده ساخته میشود، ولی دستگاه حصیربافی بر زمین بسته میشود.
ابتدا چهار چوب را به صورت عمودی بر زمین فرو میکنند تا یک مستطیل ایجاد بشود. سپس در عرض این مستطیل، چوبهایی را قرار میدهند و با چوبها اطراف مهارش میکنند. حالا دار حصیربافی آماده کار است. چوب فوقانی دستگاه را “سرکار” و چوب پایینی که کار حصیربافی از آن شروع میشود را “پتبند” میگویند. البته، ابزارها دیگری هم در کنار این دستگاه بکار میرود.
- “لوتو” وسیلهای برای تابیدن نخ است.
- “دوک” وسیلهای برای ریسیدن نخ است.
- “عاجله” وسیلهای که با آن نخها تابیده را به صورت دولا روی هم قرار میدهند تا مجدد آنها را بریسند.
- “پلار” تختهای چوبی با تعدادی سوراخ برای عبور دادن تارها
- “کتل” چهارپایه برای نشستن بافنده
برای تزئین حصیر از موارد مختلفی استفاده میشود. مثلا، نحوه خاص بافت یا استفاده از چوبهای رنگی؛ یکی دیگر از راههای تزئین حصیر، رنگ کردن چوب است. مثلا از چوب سرخ رنگی به نام “بقم” استفاده میکنند که در شرایط اسیدی به رنگ قرمز است و در شرایط قلیایی، به رنگ آبی درمیآید.
گیاه مورد استفاده در حصیربافی، متناسب با اقلیمها مختلف انتخاب میشود. در مناطق گرمسیر جنوبی، بیشتر از برگ درخت خرما، برگ نخلهای وحشی و ساقه نیها باتلاقی استفاده میکنند. از جمله گیاهان مورد استفاده در مناطق جنوبی، کرتک (نوعی نی باتلاقی) و داز (چوب نوعی نخل وحشی) است.
در مناطق شمالی هم از انواع مختلفی چوب برای ساخت حصیر استفاده میشود.
- ساقه نیها مردابی
- “سوف” که به عنوان پود در حصیر استفاده میشود.
- “کنف” که بیشتر به عنوان تار مورد استفاده است.
- “لی” یا “گالی” که به صورت وحشی، اطراف مردابها میروید و در ساخت حصیرها غیر زیرانداز استفاده میشود.
یکی از گزینههای بسیار مناسب برای ساخت حصیر، چوب درخت بید است. این درخت به منطقه خاصی تعلق ندارد و با کمی خیساندن در آب، آماده استفاده میشود.
بهترین حصیربافی برای کدام شهر است؟
حصیربافی در اغلب شهرها ایران انجام میشود و به دلیل شرایط اقلیمی مختلف، مواد مورد استفاده برای ساخت و نحوه ساخت حصیر معمولا در تمام شهرها با هم متفاوت است. از این رو به هر شهری که بروید، میتوانید هنر حصیربافی ایران را به شکلی متفاوت ببینید. اما شهرهایی در ایران، در بین شهرها دیگر معروفتر هستند.
در خوزستان، به دلیل داشتن نخلهای فراوان، حصیربافی رواج زیادی دارد. همچنین نزدیکی این استان به دریا و رودخانه، باعث شده نیها مردابی به راحتی در خوزستان پیدا بشود. زنان خوزستانی، حصیر را هم برای استفاده شخصی و هم برای فروش به عنوان سوغات استان خوزستان میبافند.
مهمترین نوع حصیربافی در خوزستان، کپوبافی نام دارد. برای ساخت کپو برگ درخت خرما را دور نی میپیچند و با کاموا تزئین میکنند. کپوبافی مهمترین سوغات دزفول است.
به دلیل داشتن نیزارهای زیاد، شهرها شمالی ایران، به خصوص گیلان، در دسته شهرها مهم در صنعت حصیربافی قرار دارند. اگر به گیلان سفر کرده باشید، انواع حصیربافی را به شکلها و رنگهای مختلف میبینید. حصیربافی، یکی از سوغات مهم گیلان و مازندران نیز به حساب میآید.
حصیربافی سیستان و بلوچستان نیز در تمام ایران بسیار معروف است. دلیل استفاده زیاد از حصیر در این مناطق، ارزان و زیاد بودن مواد اولیه ساخت حصیر است. همچنین به دلیل آب و هوای بیابانی سیستان، حصیربافی برای استفاده در زندگی مردمان این منطقه، گزینه بسیار مناسبی است.
حصیربافی در کجاها استفاده میشود؟
با توجه به انواع چوبهایی که در صنایع حصیربافی استفاده میشود، و همچنین مدلهای مختلف بافتن حصیر، این صنعت میتواند در مناطق مختلف، نامهای متفاوتی داشته باشد. بامبوبافی، مرواربافی، ترکهبافی، چمبافی، چیغبافی و اصیلبافی، از جمله انواع مختلف حصیربافی هستند که میتوانید در مناطق مختلف ایران پیدا کنید.
البته این نام گذاری به موارد استفاده از حصیر ربطی ندارد و با هرکدام از این حصیرها میتوان وسایل مختلفی ساخت. صنعت حصیربافی در ایران بسیار گسترده است و فقط به ابزارها تزئینی منتهی نمیشود. از حصیربافی در ساخت کیف، سبد نان، زنبیل خرید، سبد میوه، زیرانداز، کلاهک آباژور، کلاه و انواع ظروف استفاده میشود.
