صنایع دستی چوبی؛ انواع آن و نحوه تشخیص
صنایع دستی چوبی یکی از پر طرفدارترین صنایع در دنیا است. به دلیل وجود انواع چوب در ایران، از گذشته تا کنون بیش از ۲۰ نوع صنایع دستی چوبی در ایران ساخته می‌شده است. این صنایع برای تزئین منازل، در معماری و به عنوان ظروف مصرفی استفاده می‌شود.
در سال‌های گذشته، با کم شدن توجه به صنایع دستی، طرفداران صنایع دستی چوبی هم نسبت به گذشته کمتر شدند. اما هنوز هم این هنر زیبا، طرفداران زیادی دارد. امروز قصد داریم درباره برخی از انواع صنایع دستی چوبی صحبت کنیم.
معرق کاری؛ ظرافت و خلاقیت با چوب
یکی از انواع صنایع دستی چوبی، معرق کاری است. واژه معرق به معنا تکه و رگه است. در معرق کاری، تکه‌ها ریز چوب را کنار هم قرار می‌دهند و با آن طرحی زیبا می‌سازند. این هنر، مربوط به دوره سلجوقیان است و از حدود ۸۰۰ سال پیش در ایران طرفداران زیادی داشته است. معرق را بیشتر در اصفهان می‌شناسیم. اما شهرهای تبریز، یزد و کاشان هم در معرق کاری پیشگام هستند. در این شهرها، در اغلب بناها، میتوانید تلفیق معرق کاری با معماری ایرانی را ببینید.
معرق چوب بیشتر برای تزئین استفاده می‌شود. اما گاهی میتوانید در موزه‌ها، میز یا در و پنجره‌هایی را هم ببینید که معرق کاری هستند. بهترین چوب‌ها برای معرق کاری، آبنوس، گلابی، توت و سنجد است. از این چوب‌ها به دلیل داشتن رنگها متنوع، در معرق کاری استفاده می‌کنند.
از سال ۱۳۳۴، تنوع جدیدی در صنعت معرق کاری به وجود آمد. استاد محمدطاهر امامی، با ایجاد خلاقیت‌ها نوین در این صنعت، پدر معرق کاری ایران نام گرفت. یکی از شاهکارهای معرق کاری اثر دست استاد امامی، یک منبر معرق کاری است که در سال ۱۳۴۷، به سفارش یک مسجد در هامبورگ ساخته شده است. در ساخت این منبر، از منبت با گره چینی و معرق دوار استفاده شده و خطاطی خود استاد امامی هم بر بدنه منبر موجود است.
طرح “دوسوارکار” اثر استاد احمد رعنا، و طرح “زن” اثر استاد عباس شهمیرزادی، از دیگر آثار فاخر ایرانی در زمینه معرق چوبی است.
خراطی ؛ هنر فرم دادن چوب و تنه های بزرگ‌تر
یکی از انواع هنر دست چوبی در ایران، خراطی است. خراطی، هنر شکل دادن به چوب در جریان حرکت دورانی دستگاه خراطی است. خراطی، دستگاهی شبیه به چرخ سفالگری دارد. از خراطی بیشتر در ساخت دکوری‌های دست‌ساز استفاده می‌شود، که این روزها در بین مردم طرفداران زیادی پیدا کرده است. عصا، ساز نی، بدنه قلیان، چوب رختی و پایه مبل و صندلی، از جمله هزاران وسیله‌ای است که با خراطی ساخته می‌شود.
هنر خراطی بسیار قدیمی است و به درستی نمی‌توان قدمت آن را تشخیص داد. اما با توجه به گسترده بودن انواع چوب در ایران، در بسیاری از شهرهای ایران این هنر رواج داشته و دارد. رشت، ارومیه، سقز، دزفول، چالوس، ساری، سنندج، اردبیل، تبریز و تهران، شهرهایی هستند که بیشتر از همه در این صنعت فعالیت کردهاند.
در برخی از نقاط ایران که چوب های خاص وجود دارد، این چوب‌ها بیشتر در صنعت خراطی استفاده می‌شوند. مثلا در منطقه دزفول، از یک چوب محلی به نام “جغ” در خراطی استفاده می‌کنند. اما به طور کلی چوب‌های گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک، شمشاد، بید، گلابی، چوب سفید و چنار در خراطی بیشترین استفاده را دارند. این صنعت، شاهکارهای فراوانی را در تاریخ هنر ایران به وجود آورده است. استاد رحیم فروتن، از پیشکسوتان صنعت خراطی به شمار می‌آیند.
مشبک کاری؛ صنایع دستی چوبی بی‌‌بدیل
هر چیز شبکه ای شده را مشبک می‌گویند. منظور از اجسام مشبک کاری، در واقع اجسام پنجره پنجره است. این هنر به طور عمده بر روی چوب، سنگ و فلز اجرا می‌شود که در این بین، چوب از همه پرمصرف‌تر است. گره‌ها و نقوشی که روی چوب ایجاد می‌شود را “درودگری” می‌گویند.
شروع این هنر را می‌توان از ابتدای زندگی بشر دانست. زمانی که برای وارد شدن نور به خانه‌های خود، حفره‌هایی بر دیواره خانه ایجاد می‌کردند. اما در عصر صفویه، این هنر به اوج خود رسید. در بسیاری از آثار معماری آن دوران میتوانید این هنر را ببینید.
در گذشته مشبک کاری، بیشتر با عنوان صنعت چوب شناخته می‌شده است، اما با ورود هندسه و ریاضیات در زندگی بشر، مشبک کاری با نقوش هندسی گره خورد و هنر مشبک کاری را به وجود آورد. در صنعت، بیشتر از همه، برای ساخت در و پنجره از مشبک کاری استفاده می‌شود. در هنر نیز، مشبک کاری بیشترین استفاده را در ساخت جعبه‌های مختلف و قاب عکس دارد. ساج، چنار و گردو، بهترین چوب‌ها برای استفاده در این هنر هستند.
قواره بری: منحصربفردترین صنایع دستی چوبی
هنر ساخت در و پنجره را قوارهبری می‌گویند. در قوارهبری، نقوش اسلیمی در گره چینی چوب‌ها استفاده می‌شود و از تلفیق چوب با شیشه‌های رنگی، طیف وسیعی از بازی رنگ و نور ایجاد می‌شود. طرح‌های قوارهبری یا ارسی‌سازی، در سه دسته عمده قرار می‌گیرند؛ طرح‌های گیاهی، حیوانی و هندسی. معمولا یک طرح به طور مکرر در طول اثر تکرار می‌شود که به آن “واگیره” می‌گویند. این هنر، به طور عمده بزرگ‌تر از آن است که در فروشگاه‌های صنایع دست‌ساز بتوانید آن را تهیه کنید.
به احتمال زیاد، این هنر در عصر صفویه متولد شده است. برخی نیز شروع ارسی سازی را از دوران زندیه می‌دانند. اما در هر دو صورت، این هنر در دوران قاجار، به اوج خود رسید. اوج عظمت و زیبایی قوارهبری چوبی را، میتوانید در پنجره شاه‌نشین خانه‌های قدیمی ببینید. کاخ گلستان، کاخ نیاوران، باغ فردوس، عمارت مسعودیه، چهل ستون، خانه‌های سنتی کاشان از جمله بناهایی هستند که هنر قوارهبری، در آنها به زیبایی تمام به نمایش گذاشته شده است.
بجز زیبایی، ارسی‌سازی کاربردهای دیگری هم در معماری دارد. شیشه‌های رنگی و تکه تکه شده پنجرهای ارسی، باعث می‌شود نور به میزان لازم وارد اتاق بشود؛ نه کمتر و نه بیشتر. همچنین با طلوع خورشید، رنگهای مختلف به داخل خانه می‌تابد که فضایی آرام را به وجود می‌آورد و از لحاظ روانشناسی بسیار مفید است.
با ورود آهن و سیمان به صنعت ساختمان سازی، متاسفانه این هنر رو به فراموشی رفت. امروزه، کمتر بنایی را می‌بینید که از این هنر در ساخت در و پنجره استفاده کرده باشد.
کپوبافی؛ هنری چوبی از جنوب کشور
از درخت نخل، تنها محصولاتی مانند خرما به دست نمی‌آید. یکی از کاربردهای مهم درختان نخل، در ساخت صنایع دستی چوبی است. گهواره، سبد، بادبزن و کلاه، از جمله محصولاتی هستند که در جنوب کشور با چوب درخت نخل ساخته می‌شوند. مهم‌ترین این صنایع، حصیربافی یا کپوبافی نام دارد.
آثار پیدا شده در بین النهرین، نشان می‌دهد این هنر، بسیار قدیمی است و منشا هنرهای نساجی و سفالگری بوده است. نی‌های مردابی، قابلیت انعطاف‌پذیری بالایی دارند. زنان خوزستان، برگ‌های خرما را دور نی‌ها به شکل فتیل‌های می‌بافند و طرح‌های بسیار متنوعی از جمله صنایع دستی چوبی دکوری ایجاد می‌کنند. این هنر، بیشتر در شمال دزفول رواج دارد و امروزه بیشتر از قبل، مورد توجه قرار گرفته است.
